Być może doświadczyli Państwo lub ktoś z waszych najbliższych przemocy zarówno psychicznej jak i fizycznej w miejscu pracy, lub jakiejkolwiek grupie społecznej.
Zachowania takie mogą mieć miejsce, prócz środowiska zawodowego , również w grupie szkolnej , na wyższej uczelni a nawet w rodzinie, mogą zdarzać się ze strony przełożonych, ale także współpracowników, podwładnych, kontrahentów, klientów, jednego z partnerów, rodzeństwa, kolegów szkolnych itd.
Jeśli zachowania takie zdarzają się sporadycznie , niewątpliwie są niewłaściwe, ale nie spełniają kryteriów mobbingu.
Wg. art.943 Kodeksu Pracy mobbing oznacza „ działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszeniu pracownika, wywołujące u niego zaniżona ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników.”
Istotna cechą mobbingu jest usystematyzowany i przewlekły charakter powyższych zachowań, tzn. powinny się one zdarzać min 1 raz w tygodniu przez okres min. pół roku.
W myśl powyższej definicji, by można było mówi o mobbingu muszą zaistnieć dwa czynniki, tj. bodziec i jego skutek. Bodźcem zatem jest „ działanie lub zachowanie….polegające na uporczywym nękaniu lub zastraszaniu pracownika”, skutkiem zaś jego zaistnienia jest pojawienie się„ zaniżonej oceny przydatności zawodowej” ewentualnie pojawienie się u pracownika „poczucia poniżenia lub ośmieszenia”.
Działania lub zachowania, o których mowa powyżej maja różny charakter oraz mogą mieć różne cele. Ze względu na charakter można je podzielić na
1) zachowania agresywne czynne : bezpośrednie- tj. przemoc fizyczna skierowana bezpośrednio wobec ofiary w postaci bicia, kopanie, popychania, rzucania w niego przedmiotami.
2) zachowania agresywne czynne :pośrednie tj. skierowanie przemocy fizycznej nie bezpośrednio wobec ofiary, ale wobec elementów otoczenia np.: uderzanie w ściany, meble, rzucanie przedmiotami w otoczeniu ofiary.
3) zachowania agresywne bierne- krzyki, przezwiska, pogróżki, groźne gesty, prowokowanie gestem, wypowiadanie komentarzy lub poleceń niewłaściwym –rozdrażnionym, agresywnym tonem głosu.
4) zachowania lekceważące: np.: pomijanie ofiary w rozmowach, ostentacyjne nie zwracanie uwagi na jej obecność, przerywanie wypowiedzi, nie zlecanie wykonywania zadań zawodowych, umieszczenie w oddzielnym pomieszczeniu, itd.
5) zachowania mające na celu ośmieszenie, poniżenie- np.: nieuzasadniona krytyka, wyśmiewanie niepełnosprawności, tworzenie plotek, kłamstw na temat ofiary dotyczących życia zawodowego, prywatnego ofiary.
Ze względu na cele możemy mówić o następujących typach zachowań.
1) zachowania zagrażające pozycji zawodowej np.: nadmierne obciążanie pracą, zlecanie wykonywania zadań powyżej , poniżej lub niezgodnie z kwalifikacjami pracownika, przyznawanie zadań nieistotnych, lub nieprzyznawanie ich w ogóle. Do grupy tych zachowań można zaliczy również nadmierne, nieadekwatne (poniżające, ośmieszające) krytykowanie podejmowanych przez pracownika decyzji, wypowiadanie się w podobny sposób na temat kwalifikacji pracownika, bezpośrednio wobec niego lub wobec jego współpracowników.
2) zachowania mające na celu izolację pracownika np.: zakaz prowadzenie rozmów przez lub z osoba mobbingowaną, ignorowanie wypowiedzi , ograniczanie wypowiedzi pracownika lub przerywanie mu jej, izolowanie w oddzielnym pomieszczeniu, nie przekazywanie ofierze istotnych dla integracji z grupą informacji.
3) zachowania uderzające w życie osobiste ofiary tj.; obmawianie, atakowanie, krytykowanie lub poniżanie ze względu na przynależność rasową, narodową, religijną, tożsamość, orientację seksualną, poglądy polityczne, wiek, niepełnosprawność, chorobę psychiczna lub somatyczną. Do grupy tej należy również zaliczyć wyśmiewanie, przedrzeźnianie, komentowanie spraw rodzinnych, sugerowanie niepełnosprawności intelektualnej lub choroby psychicznej.
4) zachowania zaburzające komunikację np.: ograniczanie, przerywanie wypowiedzi, reagowanie na nie krzykiem lub w inny nieadekwatny sposób, ośmieszanie sposobu wypowiedzi, przedrzeźnianie, wymuszanie kontaktu poza godzinami pracy ( np.: nękanie telefonami)
5) Zachowania wpływające na stan zdrowia. Właściwie wszystkie wymienione powyżej zachowania w pośredni sposób mogą wpływać na pogorszenie stanu psychofizycznego pracownika, bezpośredni jednak wpływ na stan zdrowia maja takie zachowania jak: atak fizyczny, nakaz wykonywania zadań zawodowych w szkodliwych warunkach, poza godzinami pracy oraz wszystkie inne sytuacje , w których nie są przestrzegane zasady BHP ( niezależnie od woli ofiary).
Jak stwierdziłam wcześniej dla zaistnienia mobbingu istotne jest również wystąpienie skutków opisanych wcześniej zachowań, a więc zgodnie z art. 943 KP „ wywołujące u niego (pracownika) zaniżoną oceną przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżyć lub ośmieszyć…”- czyli na skutek doznanej przemocy dochodzić ma do obniżenia samooceny przynajmniej w zakresie kompetencji zawodowych oraz do poczucia zagrożenia integralności, nienaruszalności poszkodowanego. Pojawienie się takich konsekwencji zależy nie tylko od obecności, natężenia i częstotliwości występującego bodźca ( urazu, stresora), ale także od podatności danego człowieka na uraz ( uwrażliwienie). Wśród czynników decydujących o wystąpieniu podatności na zranienie można wymienić m.in.:
-cechy osobowości
-traumatyzujące doświadczenia we wcześniejszych okrasach życia, zwłaszcza w dzieciństwie, doświadczenie przemocy
-istotne zmiany, trudności życiowe
-zaburzenia psychiczne we wcześniejszych okresach życia
-choroby somatyczne
-nadużywanie alkoholu i /lub substancji psychoaktywnych
-brak oparcia społecznego.
Podatność na zranienie jest więc cecha indywidualną każdego człowieka, co znaczy, ze ten sam uraz nie u każdego wywoła ten sam skutek, a więc w tym przypadku „ zaniżoną samoocenę przydatności zawodowej…”, „ poczucie poniżenie lub ośmieszenia”.
W praktyce często ofiarami mobbingu padają osoby z wysokimi kwalifikacjami, ambitne, kreatywne, które u współpracowników lub przełożonych mogą wywoływać poczucie zagrożenia dla własnej kariery zawodowej, co z kolei staje się przyczyna niewłaściwych zachowań. Niejednokrotnie mobbing dotyka osoby nowo zatrudnione z przyczyn podobnych do opisanych powyżej. Do zachowań takich predysponuje również niewłaściwa organizacja pracy lub niewłaściwy sposób zaradzania firmą.
KONSEKWENCJE stosowania mobbingu mają charakter indywidualny i dotyczą zdrowia somatycznego, psychicznego i funkcjonowanie ofiary mobbingu a także charakter uogólniony co z kolei łączy się z konsekwencjami prawnymi oraz stratami ekonomicznymi dla pracodawcy( koszty odszkodowań, zadośćuczynień) jak i- w skali globalnej- dla budżetu państwa ( koszty absencji w pracy, diagnostyki medycznej, leczenia).
ZABURZENIA PSYCHICZNE BĘDĄCE KONSEKWENCJA MOBBINGU mają rożny charakter i natężenie. Niejednokrotnie jednak ofiary mobbingu trafiają w pierwszej kolejności do lekarzy pierwszego kontaktu z powodu dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, układu krążenia, układu oddechowego, różnego rodzaju dolegliwości bólowych. W trakcie diagnostyki internistycznej wykonywanych jest zwykle szereg badań diagnostycznych, które nie dają potwierdzenia somatycznego podłoża dolegliwości zgłaszanych przez pacjenta. Przewlekłość diagnostyki sprawia, że do specjalisty osoby te docierają dopiero po kilku miesiącach, w stanach znacznego nasilenia objawów, czasami z wtórnymi zaburzeniami psychicznymi związanymi np.: z nadużywaniem alkoholu , benzodiazepin lub leków nasennych.
Jako reakcja na urazy, o których mowa w powyższym opracowaniu u ofiar mobbingu często pojawiają się zaburzenia adaptacyjne o charakterze m.in reakcji depresyjnej, reakcji mieszanej lękowo- depresyjnej, w szczególnie traumatyzujących sytuacjach mogą pojawić się objawy ostrej reakcji na stres oraz zespołu stresu pourazowego.
W przypadku przewlekłego działania stresora u poszkodowanych rozwijają się zespoły lękowe takie jak zespół lęku uogólnionego czy zaburzenia depresyjne i lękowe mieszane a także zaburzenia lękowe z napadami paniki oraz zaburzenia obsesyjno- kompulsyjne, zab. somatyzacyjne, uporczywe bóle psychogenne, zab. hipochondryczne. Cechą wspólna powyżej wymienionych zaburzeń jest występowanie lęku o przewlekłym, bądź napadowym charakterze.
Lęk to emocja odczuwana jako napięcie w związku z odczuwanym zagrożeniem. Lęk manifestuje się nie tylko w przeżywaniu emocjonalnym, jako wspomniane powyżej napięcie czy niepokój, ale również w sferze somatycznej, poznawczej, behawioralnej. Dla osób cierpiących z powodu wysokiego poziomu lęku niejednokrotnie najbardziej dotkliwe są objawy somatyczne ( ze strony ciała) takie jak:
1) bóle głowy, zawroty głowy, zab. równowagi, szumy w głowie, szumy w uszach
2) zab. ostrości wzroku, słuchu
3) suchość w jamie ustnej, uczucie ucisku w gardle
4) uczucie ucisku w klatce piersiowej, poczucie duszności, hiperwentylacja
5) poczucie kołatania serca, przyspieszonego, nierównego bicia serca, wysokie wartości ciśnienia tętniczego krwi
6) bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunki
7) drętwienia kończyn dolnych, górnych, świąd skóry, pieczenie skóry, mrowienie, inne parestezje
8) poczucie ciągłego napięcia mięśniowego bez możliwości relaksacji, bóle barków, karku, innych partii mięśni, drżenia mięśniowe,
9) uczucia gorąca, zimne dreszcze, zimne dłonie
10)zaczerwienienie skóry twarzy, szyi, dekoltu, wzmożona potliwość.
11)potrzeba częstego oddawania moczu, zwłaszcza w sytuacjach stresujących
12) poczucie ciągłego zmęczenia psychofizycznego bez możliwości odpoczynku
W sferze poznawczej objawami leku jest nadmierne martwienie się o przyszłość, oczekiwanie niepowodzeń, katastrofizacja, nadmierne potrzeba analizowania przeszłości.
W stanie silnego leku może wystąpić poczucie pustki w głowie lub natłok myśli, co z kolei powoduje zaburzenia koncentracji uwagi oraz zaburzenia pamięci świeżej utrudniające sprawne wykonywanie obowiązków. Natłok myśli dotyczący zmartwień i kłopotów zwykle nasila się w godzinach wieczornych, niejednokrotnie wywołuje bezsenność pod postacią trudności z zasypianiem, czasami wzbudzanie w nocy z silnymi objawami somatycznymi leku.
U osób z wysokim poziomem leku występuje również skłonność do katastroficznej interpretacji objawów ze strony ciała np.: obawa przed chorobą psychiczną, ciężką chorobą somatyczną( zawał serca, udar mózgu, choroba neurologiczna, nowotworowa), obawa przed śmiercią.
W sytuacji, kiedy czynnikiem urazowym są konflikty w miejscu pracy powyżej opisane objawy pojawiają się zwykle w kontekście zawodowym ( w miejscu pracy, przed wyjściem do pracy, w trakcie przygotowywania się do niej, w sytuacjach przypadkowych spotkań ze współpracownikami, odbierania tel. z pracy, itd.), nie leczone mogą uogólniać się na pozostałe sfery życia osoby poszkodowanej.
W sferze behawioralnej lek manifestuje się gównie unikaniem sytuacji lękotwórczej, zjawiskiem zrozumiałym staje się więc unikanie kontaktów z mobberem, miejscem gdzie dochodziło do stosowania przemocy. Unikanie sytuacji lękotwórczej , krótkoterminowo redukuje lęk, jednak w perspektywie długoterminowej utrwala zaburzenia utrudniając zdrowienie.
Szczególnie uciążliwe dla pacjentów i łączące się z obszerną diagnostyką internistyczną są przewlekle , bóle psychogenne, tj. uporczywe, sprawiające cierpienie bóle ( trwające min. 6 m-cy i przez większość dni, w sposób ciągły) jakiejkolwiek części ciała, którego przyczyn nie wyjaśniają choroby somatyczne ani żaden proces fizjologiczny, a które stale skupiają uwaga pacjenta.
Często jedynym objawem gorszego funkcjonowanie dostrzeganym przez ofiary mobbingu jest bezsenność. W takich sytuacjach ma ona zwykle charakter reaktywny i jest jednym z objawów innego rodzaju zaburzeń. Bezsenność może mięć postać trudności z zasypianiem, utrzymaniem ciągłości snu nocnego ( wzbudzanie w nocy), wcześniejszego wzbudzania nad ranem, poczucia płytkiego, nieefektywnego snu nocnego. Niejednokrotnie osoby te trafiają w pierwszej kolejności do lekarzy pierwszego kontaktu, którzy zalecają leki nasenne. Należy pamiętać o tym, że leki nasenne są lekami uzależniającymi i okres ich stosowania nie powinien być dłuższy niż miesiąc. Praktyka pokazuje jednak, że lekarze interniści przewlekle przepisują leki nasenne ( jak i działające przeciwlękowo benzodiazepiny) doprowadzając niejednokrotnie do rozwinięcia się u pacjentów zależności od tych preparatów.
Inna grupa zaburzeń, której objawy mogą pojawi się na skutek zadziałania bodźców, o których mowa powyżej są zaburzenia nastroju a wśród nich przede wszystkim depresja o różnym stopniu nasilenia objawów. Podstawowe objawy depresji to:
1) obniżenie nastroju pod postacią smutku, poczucia bycia nieszczęśliwym,
2) ograniczenie dotychczasowej aktywności, i zdolności odczuwania satysfakcji i radości.
3) zmniejszenie energii prowadzące do wzmożonej męczliwości
Objawy dodatkowe depresji to:
1) osłabienie koncentracji uwagi
2) niska samoocena, mała wiara w siebie
3) poczucie winy
4) zaburzenia aktywności psychoruchowej ( pobudzenie lub spowolnienie psychomotoryczne)
5) myśli i zachowania samobójcze
6) zaburzenia snu pod postacią bezsenności lub wzmożonej senności
7) zaburzenia apetytu.
Ostre i przemijające zaburzenia psychotyczne to grupa zaburzeń, która również może rozwijać się na skutek zadziałania ostrego stresu. Zaburzenia te charakteryzują się ostrym początkiem ( do 2 tyg. od momentu zadziałania bodźca ), występowanie zaburzeń spostrzegania o charakterze omamów i/lub występowanie zaburzeń treści myślenia pod postacią urojeń.
LECZENIE ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH ZWIĄZANYCH Z DOŚWIADCZANIEM MOBBINGU.
Diagnozowanie i leczenie zaburzeń emocjonalnych będących skutkiem doświadczania mobbingu powinno być przeprowadzone przez specjalistę psychiatrę, który podczas badania psychiatrycznego określa rodzaj powstałych zaburzeń oraz ich natężenie oraz zaleca odpowiednie sposoby postępowania. W przypadku niewielkiego natężenia objawów zwykle wystarczają oddziaływania psychoterapeutyczne, w tej sytuacji psychoterapia poznawczo- behawioralna, która z założenia jest psychoterapią krótkoterminową , skoncentrowaną na rozwiązywaniu konkretnego problemu. W przypadku znacznego nasilenia objawów konieczne jest również wprowadzenie farmakoterapii ( np.: leki przeciwlękowe, przeciwdepresyjne, leki nasenne, neuroleptyki), najskuteczniejsze jest łączenie obu tych form leczenia, tj. farmako- i psychoterapii. Niejednokrotnie rodzaj i nasilenie objawów są podstawą do wydania , przez psychiatrę, orzeczenia o czasowej niezdolności do pracy. W szczególnych sytuacjach, -występowania myśli i zachowań samobójczych- leczenie powinno być prowadzone w warunkach całodobowego oddziału psychiatrycznego.
Art. 943 KP zobowiązuje pracodawcę do przeciwdziałania mobbingowi, co oznacza, iż generalnie pracodawca odpowiada za występowanie mobbingu, niezależnie od tego, kto jest jego sprawcą. Pracownik, który ucierpiał wskutek mobbingu może rozwiązać umowę o prace w sposób natychmiastowy, podając mobbing jako przyczynę jej rozwiązania i żądać może odszkodowania, a w przypadku rozstroju zdrowia żąda może zadośćuczynienia.
